Swoboda wyboru przez strony prawa stanowi jeden z fundamentów systemu norm kolizyjnych w odniesieniu do zobowiązań umownych, ustanowionych w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Dz. Urz. UE L 177 z 04.07.2008 r., str. 6; dalej zwanym „Rozporządzeniem Rzym I”). Zgodnie z jego brzmieniem, umowa powiązana z prawem różnych państw podlega prawu wybranemu przez strony (art. 3 ust. 1 w zw. z art. 1). Swoboda ta nie jest jednakże absolutną. W szczególności bowiem niezależnie od dokonanego przez strony wyboru prawa właściwego dla wiążącej je umowy, a nawet wbrew ich woli, może dojść do zastosowania tzw. przepisów wymuszających swoją właściwość (overriding mandatory rules).
Na wstępie podkreślić należy, iż Rozporządzenie Rzym I stanowi element unijnej regulacji prawnej dostosowującej normy kolizyjne obowiązujące przy umowach, której celem jest zapewnienie, by konkretny stosunek prawny był rozstrzygany na podstawie prawa materialnego tego samego kraju, bez względu na sąd oraz państwo członkowskie UE, do którego sprawa zostaje wniesiona (choć zaznaczyć należy, iż nie wszystkie kraje UE Rozporządzenie to stosują).
Zgodnie z definicją wprowadzoną do Rozporządzenia Rzym I, przepisy wymuszające swoje zastosowanie to przepisy, których przestrzeganie uważane jest przez państwo (tj. państwo sądu orzekającego lub – pod pewnymi warunkami – państwo, w którym ma nastąpić lub nastąpiło wykonanie zobowiązań wynikających z umowy) za tak istotny element ochrony jego interesów publicznych, takich jak organizacja polityczna, społeczna lub gospodarcza, że znajdują one zastosowanie do stanów faktycznych objętych ich zakresem bez względu na to, jakie prawo jest właściwe dla umowy (art. 9). Definicję przepisów wymuszających swoje zastosowanie znajdujemy także w wyroku Trybunału Sprawiedliwości UE z dnia 23 listopada 1999 r. w sprawie Arblade (C-369/96 i C-374/96), wskazującym, iż są to regulacje, których istnienie uzasadnione jest względami interesów publicznych, i które znajdują zastosowanie wobec wszystkich osób fizycznych i prawnych, znajdujących się na obszarze właściwości państwa ich wydania. Zalicza się do nich np. przepisy dewizowe, ograniczenia importowe i eksportowe, regulacje antymonopolowe i przewozowe, jak również prawa pracy i ubezpieczeń.
Stosowanie własnych (krajowych i wspólnotowych) oraz uwzględnianie obcych przepisów nazywanych przepisami wymuszającymi swoje zastosowanie stanowi materię, przysparzającą praktyce trudności. Posłużmy się więc przykładem: oto przedsiębiorca polski (dostawca) i kazachstański (odbiorca) zawierają umowę dostawy określonego towaru na terytorium Kazachstanu, dokonując wyboru prawa polskiego jako właściwego dla wiążącej ich umowy. W takim przypadku strony muszą liczyć się z tym, że w prawie kazachstańskim mogą występować określone normy prawne, których stosowania dokonany przez strony wybór prawa nie wyłączy. Dopuszczalne jest to na podstawie art. 9 ust. 3 Rozporządzenia Rzym I, zgodnie z którym można przyznać skuteczność przepisom wymuszającym swoje zastosowanie państwa, w którym ma nastąpić (nastąpiło) wykonanie zobowiązań wynikających z umowy, w zakresie, w jakim przepisy te powodują, że wykonanie umowy jest niezgodne z prawem; oceniając przyznanie skuteczności takim przepisom, uwzględnia się ich charakter i cel oraz skutki ich zastosowania (niezastosowania). Dla porównania, także ustawodawca kazachstański domaga się, by regulacje w zakresie norm kolizyjnych nie naruszały stosowania imperatywnych norm systemu prawnego Kazachstanu, które – na skutek wskazania zawartego w ich treści bądź ich szczególnego znaczenia dla zabezpieczenia praw uczestników obrotu cywilnoprawnego – regulują stosowne stosunki niezależnie od znajdującego zastosowanie prawa (por. art. 1091 KC RK). Na tej podstawie możemy oczekiwać, iż na stronach takiej umowy ciążyć będzie konieczność stosowania określonych przepisów prawa kazachstańskiego, regulujących – w szczególności – zasady przemieszczenia zamówionego towaru przez granicę czy też rozliczeń dewizowych.
Mając powyższe na uwadze, w celu zabezpieczenia interesów stron stosunku umownego, koniecznym jest nie tylko dokonanie wyboru prawa właściwego, ale także zweryfikowanie przepisów prawa państwa, na terytorium którego umowa podlega wykonaniu, a którego przepisy wymuszające swoją właściwość mogą znaleźć zastosowanie obok głównego statutu kontraktowego.
Na marginesie zauważyć należy, iż zaledwie zasygnalizowana w niniejszym artykule konieczność stosowania przepisów wymuszających swoją właściwość, znajduje zastosowanie w stosunku do umów zawartych po dniu 17 grudnia 2009 r. i nie jest jedynym ograniczeniem zasady swobody wyboru prawa na gruncie Rozporządzenia Rzym I.