Choć instytucja kary umownej stanowi formę zabezpieczenia interesów prawnych wierzyciela, to należy zwrócić szczególną uwagę na treść zapisów umownych regulujących tą kwestię. Niewłaściwe unormowanie przedmiotowej materii może bowiem skutkować pozbawieniem wierzyciela uprawnienia do dochodzenia odszkodowania przewyższającego wysokość zastrzeżonej kary umownej.
Źródło regulacji
Źródłem uregulowania instytucji kary umownej jest Kodeks cywilny (K.c.). Zgodnie z art. 483 § 1 k.c. strony mogą zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Już na wstępie warto wskazać, iż przytoczona powyżej definicja legalna zawiera pewne ograniczenie, polegające na tym, iż zapłata kary umownej będzie mogła nastąpić w sytuacji niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. W konsekwencji nie będzie możliwe, z prawnego punktu wiedzenia, skuteczne zastrzeżenie kary umownej np. na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego (np. zapłaty określonej kwoty pieniężnej). Powyższe stanowisko wydaje się również korespondować z poglądem Sądu Najwyższego wyrażonym w wyroku z dnia 17 grudnia 2008 roku (I CSK 240/08), zgodnie z którym „Postanowienia kontraktu łączące obowiązek zapłaty kary umownej z brakiem lub nieterminowym spełnieniem świadczenia pieniężnego powinny być traktowane jako poczynione contra legem” – z tym skutkiem, iż nieważnością zostanie objęta część umowy dotycząca kary umownej, natomiast w pozostałym zakresie umowa pozostaje w mocy, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność ta nie zostałaby dokonana.
Przesłanki żądania kary umownej
W przypadku kary umownej, dla określenia przesłanek uzasadniających jej dochodzenie istotnym jest to, iż została ona umiejscowiona w K.c. w reżimie odpowiedzialności odszkodowawczej ex contractu. W konsekwencji przesłanki żądania kary umownej będą, co do zasady, tożsame z przesłankami ogólnej odpowiedzialności ex contractu, z zastrzeżeniem odmienności wynikających z istoty kary umownej. Otóż przesłankami roszczenia odszkodowawczego, realizowanego na podstawie art. 471 n. K.c., będą w szczególności:
- niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (za które dłużnik ponosi odpowiedzialność),
- powstanie szkody, oraz
- adekwatny związek przyczynowy pomiędzy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a szkodą.
Natomiast wysuwanie roszczeń w oparciu o zastrzeżoną karę umowną wymaga spełnienia następujących przesłanek:
- skutecznego i ważnego zastrzeżenia kary umownej w umowie,
- niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego (za które dłużnik ponosi odpowiedzialność),
które to okoliczności obowiązana udowodnić strona występująca z żądaniem zapłaty kary umownej.
Kara umowna a dochodzenie odszkodowania na zasadach ogólnych
Istotną z praktycznego punktu widzenia wydaje się być sytuacja, w której poniesiona przez stronę umowy szkoda przewyższa wysokość zastrzeżonej na ten wypadek kary umownej. Jak stanowi art. 484 § 1 zd. 2 K.c. żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. W konsekwencji dla dopuszczalności dochodzenia odszkodowania przewyższającego wysokość kary umownej istotnym będzie wyraźne uregulowanie tejże materii w samej umowie. Co więcej, szczegółowe oraz świadome unormowanie analizowanego zagadnienia, może lepiej zabezpieczyć wierzyciela pod względem ekonomicznym. Wynika to z faktu, iż w doktrynie prawa cywilnego, na gruncie przepisu art. 484 § 1 zd.1 K.c., zasadą jest, iż wierzyciel nie może żądać od dłużnika odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej, chociażby w rzeczywistości poniósł większą szkodę (tzw. model kary umownej wyłącznej – chyba, że szkodę wyrządzono umyślnie). Odmienne uregulowanie przedmiotowej kwestii, a mianowicie w ten sposób, iż wierzyciel będzie uprawniony do dochodzenia odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary, może przybrać następujące formy:
- kary umownej alternatywnej (wierzyciel uprawniony będzie do dokonania wyboru między żądaniem kary umownej, a żądaniem odszkodowania na zasadach ogólnych),
- kary umownej zaliczanej (wierzyciel może, obok kary umownej, dochodzić odszkodowania uzupełniającego do wysokości wykazanej szkody), oraz
- kary umownej kumulatywnej (wierzyciel może żądać zarówno kary, jak i odszkodowania).