Katalog zadań własnych gminy określa ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym, która w art.7 przewiduje, m.in. zajmowanie się sprawami unieszkodliwiania odpadów komunalnych. To ogólnikowe ujęcie zadań własnych gminy wskazuje, że ich uszczegółowienia szukać należy w innych ustawach. W przypadku gospodarowania odpadami komunalnymi przez gminę będą to w szczególności przepisy ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach oraz ustawy z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach.
Definicję gospodarowania odpadami zawiera art. 3 ust. 3 p. 1) ustawy o odpadach, w świetle którego jest to „zbieranie, transport, odzysk i unieszkodliwianie odpadów, w tym również nadzór nad takimi działaniami oraz nad miejscami unieszkodliwiania odpadów.” Z kolei odpadami komunalnymi według ustawy są „odpady powstające w gospodarstwach domowych, z wyłączeniem pojazdów wycofanych z eksploatacji, a także odpady niezawierające odpadów niebezpiecznych pochodzące od innych wytwórców odpadów, które ze względu na swój charakter lub skład są podobne do odpadów powstających w gospodarstwach domowych.” (art. 3 ust. 3 p. 4)
Gmina jest obowiązana do tworzenia gminnego planu gospodarki odpadami, obejmującego odpady komunalne powstające na obszarze danej gminy oraz przywożone na jej obszar. Natomiast szczegółowy katalog obowiązkowych zadań własnych gmin w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi zawiera art. 16a. ustawy: 1) zapewnianie objęcia wszystkich mieszkańców gminy zorganizowanym systemem odbierania wszystkich rodzajów odpadów komunalnych 2) zapewnianie warunków funkcjonowania systemu selektywnego zbierania i odbierania odpadów komunalnych 3) zapewnianie budowy, utrzymania i eksploatacji własnych lub wspólnych z innymi gminami lub przedsiębiorcami instalacji i urządzeń do odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, 4) zapewnianie warunków ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji kierowanych do składowania, 5) inicjowanie i ułatwianie tworzenia punktów zbierania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego.
Z kolei ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach nakłada na gminę obowiązki z zakresu kontroli i ewidencji działalności podmiotów, które zajmują się odbiorem odpadów komunalnych. Gminy prowadzą ewidencję umów zawartych na odbieranie odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości, udzielają też zezwolenia na prowadzenie działalności polegającej na odbieraniu odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości a także sprawują kontrolę takiej działalności. Gminy tworzą też regulamin utrzymania czystości i porządku, w którym określa się szczegółowo zasady utrzymania czystości i porządku na terenie gminy.
Zaznaczyć trzeba, że wymienione wyżej ustawy nie zawierają bliższych wskazówek co do sposobu realizacji zadań w nich określonych. Gminy mają więc w tym zakresie pewną swobodę, choć ich faktyczne możliwości są mocno ograniczone. Wciąż widoczny jest brak znaczącego postępu w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi, a głównym sposobem zagospodarowania odpadów komunalnych nadal jest ich składowanie. Powody takiego stanu rzeczy są z pewnością złożone, choć na plan pierwszy wysuwa się słaby potencjał techniczny, przede wszystkim w zakresie odzysku odpadów. Nie trudno przy tym zauważyć, że taka sytuacja spowodowana jest niedostatecznymi środkami przeznaczanymi na cele z tym związane, stąd gospodarka odpadami komunalnymi powinna w najbliższym czasie stać się jednym z priorytetów przy wykorzystaniu środków unijnych i Funduszy Ochrony Środowiska.