Zgodnie z nową ustawą o Państwowej Inspekcji Pracy (ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r., Dz. U. nr 89, poz. 589) inspektorzy pracy są uprawnieni do przeprowadzania, bez uprzedzenia i o każdej porze dnia i nocy, kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy, w szczególności stanu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz kontroli przestrzegania przepisów dotyczących legalności zatrudnienia. Co więcej, inspektor nie musi przed podjęciem czynności kontrolnych nawet zgłaszać swojej obecności podmiotowi kontrolowanemu w sytuacji, gdy zgłoszenie to mogłoby mieć wpływ na wynik kontroli.
Uprawnienia inspektora kontroli można podzielić na pięć grup:
1. Prawo wstępu na teren zakładu pracy:
W ramach powyższego inspektor ma prawo swobodnego wstępu na teren oraz do obiektów i pomieszczeń podmiotu kontrolowanego, jak też przeprowadzania oględzin obiektów, pomieszczeń, stanowisk pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu procesów technologicznych i pracy. Przebieg i wyniki powyższych oględzin mogą być utrwalane za pomocą aparatury i środków technicznych służących do utrwalania obrazu lub dźwięku.
2. Prawo żądania od pracodawcy i pracowników informacji:
Inspektor pracy może zażądać od podmiotu kontrolowanego oraz od wszystkich pracowników lub osób, które są lub były zatrudnione, albo które wykonują lub wykonywały pracę na jego rzecz na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą, pisemnych i ustnych informacji w sprawach objętych kontrolą oraz wzywania i przesłuchiwania tych osób w związku z przeprowadzaną kontrolą. Inspektor jest także uprawniony do sprawdzania tożsamości osób wykonujących pracę lub przebywających na terenie podmiotu kontrolowanego, ich przesłuchiwania i żądania oświadczeń w sprawie legalności zatrudnienia lub prowadzenia innej działalności zarobkowej.
3. Prawo żądania określonych dokumentów dotyczących zakładu pracy:
W ramach powyższego inspektor może żądać okazania dokumentów dotyczących budowy, przebudowy lub modernizacji oraz uruchomienia zakładu pracy, planów i rysunków technicznych, dokumentacji technicznej i technologicznej, wyników ekspertyz, badań i pomiarów dotyczących produkcji bądź innej działalności podmiotu kontrolowanego, jak również dostarczenia mu próbek surowców i materiałów używanych, wytwarzanych lub powstających w toku produkcji, w ilości niezbędnej do przeprowadzenia analiz lub badań, gdy mają one związek z przeprowadzaną kontrolą. Inspektor ma również prawo do zapoznania się z decyzjami wydanymi przez inne organy kontroli i nadzoru nad warunkami pracy oraz ich realizacją.
4. Prawo żądania określonych dokumentów dotyczących pracowników:
Inspektor może domagać się przedłożenia akt osobowych i wszelkich dokumentów związanych z wykonywaniem pracy przez pracowników lub osoby świadczące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy;
5. Uprawnienia pomocnicze:
Inspektor ma prawo wykonywania niezbędnych dla celów kontroli odpisów lub wyciągów z dokumentów, jak również zestawień i obliczeń sporządzanych na podstawie dokumentów, a w razie potrzeby żądania ich od podmiotu kontrolowanego. Nadto inspektor może korzystać z pomocy biegłych i specjalistów oraz akredytowanych laboratoriów. Podmiot kontrolowany ma obowiązek: zapewnić inspektorowi pracy warunki i środki niezbędne do sprawnego przeprowadzenia kontroli, a w szczególności niezwłocznie przedstawić żądane dokumenty i materiały, zapewnić terminowe udzielanie informacji przez osoby, o których mowa wyżej, udostępnić urządzenia techniczne oraz, w miarę możliwości, oddzielne pomieszczenie z odpowiednim wyposażeniem. Inspektor pracy obowiązany jest przed przystąpieniem do kontroli przedsiębiorcy okazać legitymację służbową i upoważnienie do jej przeprowadzenia. Jedynie w sytuacji, gdy okoliczności faktyczne uzasadniają niezwłoczne podjęcie kontroli u przedsiębiorcy, może być ona podjęta tylko po okazaniu legitymacji służbowej. Upoważnienie do przeprowadzenia kontroli wydają Główny Inspektor Pracy i jego zastępcy oraz okręgowi inspektorzy pracy i ich zastępcy (przy czym, okręgowi inspektorzy pracy mogą upoważnić do wydawania upoważnień nadinspektorów pracy – kierowników oddziałów). Samo upoważnienie powinno zawierać m.in. określenie zakresu przedmiotowego kontroli, wskazanie daty rozpoczęcia i przewidywanego terminu zakończenia kontroli oraz pouczenie kontrolowanego podmiotu o jego prawach i obowiązkach.