Kiedy stworzony zostanie oryginalny wzór pojawiają się pytania – jak uchronić się przed kopiowaniem i naśladownictwem? Jaki wybrać model ochrony? Pytanie to nabiera szczególnego znaczenia właśnie dzisiaj – w czasie spowolnienia gospodarczego, gdyż firma, będąc w trudnej sytuacji finansowej i chcąc utrzymać na rynku swoją pozycję, może zacząć po prostu kopiować najlepszych!
Dążąc do zdobycia klientów, przedsiębiorcy zwracają ich uwagę na produkt na wiele różnych sposobów, kierując się bardziej lub mniej świadomie zasadą R. Loeviego (projektanta butelek Coca-Coli i opakowań papierosów Lucky Strike), że „brzydota sprzedaje się gorzej”. W zakresie wzornictwa przemysłowego od lat najsilniejszą pozycję mają projektanci włoscy i fińscy. Wyrafinowane kształty ich mebli, butów, sprzętu gospodarstwa domowego przyczyniły się do stworzenia w tych państwach dobrej koniunktury rynkowej ( E. Wesołowska , Czas estetów, „Newsweek” z 26 stycznia 2002r., s. 42 i n.)
Należy pamiętać, że wzory przemysłowe mogą stać się przedmiotem ochrony jako utwór w rozumieniu ustawy prawo autorskie i prawa pokrewne albo przestrzenny znak towarowy (np. butelka), a także na podstawie odpowiednich przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (art. 10 i 13). Jednak kluczowa w temacie ochrony jest Ustawa Prawo własności przemysłowej (Dz. U. z 2003 r. Nr119, poz. 1117 z późn zm.), która wzory przemysłowe traktuje jako oddzielną kategorię przedmiotów ochrony.
Na początek należy postawić pytanie – czym jest wzór przemysłowy? Wspomniana ustawa Prawo własności przemysłowej definiuje wzór przemysłowy jako nową i posiadającą indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadaną mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację. Z przepisu tego wynika, iż wzór przemysłowy stanowi postać wytworu, a nie sam produkt. Zatem ochroną objęty będzie np. jego forma czy wygląd. Wytworem zaś, jest każdy przedmiot wytworzony w sposób przemysłowy lub rzemieślniczy, obejmujący w szczególności opakowanie, symbole graficzne oraz kroje pisma typograficznego, z wyłączeniem programów komputerowych.
Na wzór przemysłowy Urząd Patentowy RP udziela prawa z rejestracji, co powoduje postanie prawa wyłącznego korzystania z wzoru przemysłowego w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Zatem zostaje ustanowiony swoisty monopol korzystania przez uprawnionego z wzoru w określony sposób i na określonym terenie, a co za tym idzie uprawniony może zakazać osobom trzecim: wytwarzania, oferowania, wprowadzania do obrotu, importu, eksportu lub używania wytworu, w którym wzór jest zawarty bądź zastosowany, lub składowania takiego wytworu dla takich celów.
Prawo z rejestracji wzoru przemysłowego obejmuje każdy wzór, który na zorientowanym użytkowniku nie wywołuje odmiennego ogólnego wrażenia. Inaczej mówiąc, jeśli porównywane wzory nie wywołują odmiennego ogólnego wrażenia to znaczy, że mamy do czynienia z podobieństwem wzorów, a co za tym idzie, często z naśladownictwem. Niewątpliwym problemem będzie dla przedsiębiorcy określenie, czy jego wzór jest nowy i czy ma indywidualny charakter. O nowości mówić będziemy, gdy identyczny wzór nie został udostępniony publicznie przez stosowanie, wystawienie lub ujawnienie w inny sposób. Warto dodać, że wzór uważa się za identyczny z udostępnionym publicznie także wówczas, gdy różni się od niego jedynie nieistotnymi szczegółami. Natomiast indywidualny charakter posiada wzór, którego ogólne wrażenie, jakie wywołuje na zorientowanym użytkowniku, różni się od ogólnego wrażenia wywołanego na nim przez wzór publicznie udostępniony. Należy pamiętać, że wspomniane powyżej ogólne wrażenia nie zawsze decyduje o naśladownictwie, bowiem często wygląd przedmiotu jest inspirowany np. sztuką ludową. Należy dodać, że prawo z rejestracji nie obejmuje cech wytworu wynikających wyłącznie z jego funkcji technicznej oraz tych, które muszą być odtworzone w dokładnej formie i wymiarach w celu umożliwienia mechanicznego połączenia go lub współdziałania z innym wytworem. Zatem cechy uwarunkowane wyłącznie technicznymi funkcjami przedmiotu nie mogą korzystać z ochrony, ponieważ nie mają wpływu na postać wzoru. Łatwo więc zauważyć, że twórca, tworząc wzór, często czerpie przykład z dorobku istniejącego wzornictwa przemysłowego, realizuje określone cele rynkowe i kieruje swój produkt do określonej grupy odbiorców. Dlatego też porównanie i ocena ewentualnego podobieństwa musi być dokonywana z uwzględnieniem szeregu czynników.
Omawiając problem zakresu z rejestracji, należy przyjrzeć się także regulacjom zawartym w art. 105 ust. 5 p.w.p.: „prawo z rejestracji wzoru przemysłowego ogranicza się do wytworów tego rodzaju, dla których nastąpiło zgłoszenie”. Określając zakres prawa z rejestracji wzoru przemysłowego, nie sposób pominąć elementów formalnych zgłoszenia wzoru przemysłowego. Według § 5. ust.1 rozporządzenie z dnia 30 stycznia 2002 r. w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń wzorów przemysłowych. (Dz. U. z dnia 18 kwietnia 2002 r.), „opis wzoru przemysłowego powinien przedstawiać wzór przemysłowy na tyle jasno i wyczerpująco, aby na jego podstawie oraz przy pomocy rysunku, fotografii i próbek można go było odtworzyć w każdej przedstawionej w zgłoszeniu odmianie.
Opis powinien:
- zawierać na początku określenie przedmiotu wzoru przemysłowego, ze wskazaniem przeznaczenia,
- wskazywać na cechy nowości i oryginalności wzoru w odniesieniu do znanych zgłaszającemu, najbardziej zbliżonych postaciowo przedmiotów,
- zawierać niezbędne informacje konieczne do odtworzenia wzoru,
- zawierać ponumerowany wykaz odmian wzoru przemysłowego, jeżeli zgłoszenie obejmuje takie odmiany,5) opisywać na końcu, po wyrazach „cechy istotne wzoru przemysłowego” te cechy postaciowe, które wyróżniają zgłoszony wzór od innych, znanych już wzorów i stanowią podstawę do jego identyfikacji.
Pomimo dość wyraźnie wskazanych w ww. rozporządzeniu elementów formalnych zgłoszenia, należy stwierdzić, że sam opis wzoru i ilustracje nie przesądzają o doborze elementów wzoru podlegających ochronie. Istota wzoru przemysłowego przejawia się bowiem we właściwościach postrzeganych wzrokowo, które najczęściej nie mogą być wyrażone za pomocą słów. Zatem sam opis nie może być wyczerpującym źródłem informacji o wzorze przemysłowym.
Uprawniony z rejestracji wzoru przemysłowego, chociaż posiada prawo wyłączne nie może zakazać osobie trzeciej korzystania z wzoru:
- do użytku osobistego lub niezwiązanego z działalnością gospodarczą;
- w celu doświadczalnym;
- polegającego na jego odtworzeniu do celów cytowania lub nauczania, jeżeli nie narusza dobrych obyczajów i nie utrudnia uprawnionemu w sposób nieuzasadniony korzystania z wzoru oraz wskazuje na źródło jego pochodzenia;
- stosowanego lub zawartego w urządzeniach znajdujących się na środkach transportu lądowego i zarejestrowanych w innych państwach statkach morskich lub powietrznych, które czasowo znajdują się na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej;
- przez import części zamiennych i akcesoriów, w których wzór jest stosowany lub zawarty w celu napraw statków, o których mowa w pkt 4;
- wykonywania napraw statków, o których mowa w pkt 4;
- przez wykonanie na indywidualne zamówienie naprawy związanej z odtworzeniem części składowej wytworu złożonego, w celu przywrócenia mu pierwotnego wyglądu.
Omawiając problematykę ograniczenia prawa z rejestracji wzoru przemysłowego, nie sposób pominąć prawa tzw. używacza uprzedniego. Najczęściej jest nim twórca, który niezależnie stworzył taki sam wzór, zaniedbał jednak jego wcześniejszego zgłoszenia go do rejestracji. Taka osoba może nadal z niego bezpłatnie korzystać w swoim przedsiębiorstwie w zakresie, w jakim korzystała dotychczas. Używaczem uprzednim jest również osoba, która w chwili stanowiącej o pierwszeństwie przygotowała już wszystkie istotne urządzenia potrzebne do korzystania z wzoru przemysłowego. Prawa używacza uprzedniego podlegają na wniosek zainteresowanego wpisowi do rejestru wzorów przemysłowych i mogą zostać przeniesione na inną osobę, ale tylko łącznie z przedsiębiorstwem.
Należy pamiętać, że prawo z rejestracji wzoru przemysłowego jest także ograniczone w czasie i może trwać przez 25 lat od daty dokonania zgłoszenia wzoru w Urzędzie Patentowym. Czas ten może być podzielony na pięcioletnie okresy, przy czym udzielenie prawa następuje pod warunkiem uiszczenia opłaty za pierwszy okres ochrony. W razie nieuiszczenia opłaty w wyznaczonym terminie, Urząd Patentowy stwierdza wygaśnięcie decyzji.