Ustawodawca nie przesądził wprost o dopuszczalności ustanowienia zastawu (cywilnego czy rejestrowego) na prawach wspólnika w spółce osobowej. Dlatego też obciążenie tych praw zastawem jest źródłem szeregu wątpliwości występujących w praktyce obrotu gospodarczego.
„Nie” dla zastawu na ogóle praw i obowiązków wspólnika w spółce osobowej
Dominuje pogląd, iż obecnie nie istnieje możliwość obciążenia wiązki praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej zastawem. Przede wszystkim ustawodawca nie przewidział jednego prawa podmiotowego do mającego charakter jednolity „udziału” w spółce osobowej. W związku z powyższym brakuje przedmiotu, analogicznego do udziału bądź akcji w spółce kapitałowej, na którym możliwe byłoby ustanowienie zastawu. Dodatkowo, niedopuszczalność obciążenia zbioru praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej zastawem wynika z niemożności ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych na długach. Ponadto, ustanowienie zastawu na wiązce praw i obowiązków wspólnika w spółce osobowej jest bezprzedmiotowe z tego względu, iż ustawodawca nie przewidział egzekucji z tak określonego przedmiotu.
Co w zamian?
Za dopuszczalne uznaje się obciążenie konkretnych zbywalnych praw majątkowych wynikających z członkostwa wspólnika w spółce osobowej, np. konkretnego roszczenia o wypłatę dywidendy. Czym innym jest bowiem zastaw na „udziale” spółkowym rozumianym jako konglomerat uprawnień i zobowiązań, a czym innym obciążenie wyraźnie wskazanych roszczeń.
Warto podkreślić, iż prawa majątkowe wspólnika, które stanowić będą przedmiot zastawu, powinny mieć już postać skonkretyzowaną. Przykładowo zastawem obciążyć można już istniejące, skonkretyzowane roszczenie o wypłatę dywidendy za dany rok obrotowy, a nie ogólne prawo do dywidendy za przyszłe lata obrotowe.
W związku z powyższym, w umowie zastawniczej należy wskazać, iż przedmiot zastawu stanowią konkretne – wymienione w kontrakcie – wierzytelności (np. prawo do zysku za dany rok obrotowy). Ponadto, należy doprecyzować, czy przedmiot zabezpieczenia obejmuje wyłącznie wierzytelności istniejące w dacie jej zawarcia, czy także wierzytelności przyszłe, które skonkretyzują się w okresie obowiązywania umowy zastawniczej. Jeśli chodzi o wierzytelności przyszłe, umowa zastawnicza powinna określać rodzaj czynności (wraz z terminami ich dopełnienia), które powinien przedsięwziąć zastawca celem ustanowienia na nich ważnego i skutecznego zabezpieczenia. Dotyczy to np. poinformowania zastawnika o podjęciu uchwały w przedmiocie wypłaty zysku wraz z zobowiązaniem zastawcy do obciążenia zastawem wierzytelności o wypłatę dywidendy bądź już wypłaconego zysku, w zakreślonym umownie terminie.
Forma
Umowa zastawu cywilnego na skonkretyzowanych prawach wspólnika w spółce osobowej powinna zostać zawarta na piśmie z datą pewną (art. 329 § 1 kodeksu cywilnego). Dodatkowo konieczne jest pisemne zawiadomienie dłużnika wierzytelności, tj. odnośnej spółki osobowej, przez zastawcę (art. 329 § 2 kodeksu cywilnego). Zastaw rejestrowy natomiast powstaje w następstwie zawarcia na piśmie pod rygorem nieważności umowy zastawniczej oraz dokonania konstytutywnego wpisu do rejestru zastawów (art. 2 i 3 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów).