Do tej pory, wobec braku możliwości wspólnego wystąpienia na drogę sądową przez większą grupę osób, bardzo dużo poszkodowanych rezygnowało z dochodzenia swoich praw z uwagi na jej skomplikowany charakter i długi czas oczekiwania na prawomocne rozstrzygnięcie. Od 19 lipca 2010 roku dochodzenie roszczeń może okazać się łatwiejsze – w życie weszły nowe przepisy o pozwach grupowych.
Nowe regulacje obejmują roszczenia związane z naruszeniem praw konsumentów, szkodą wyrządzoną przez produkt niebezpieczny oraz czynami niedozwolonymi. Pozwu zbiorowego nie złożymy natomiast w sprawach o ochronę dóbr osobistych np. uszkodzenia ciała czy naruszenia dobrego imienia.
Kto będzie mógł wytoczyć pozew zbiorowy?
Zgodnie z nowymi rozwiązaniami możliwość wytoczenia powództwa zbiorowego będzie miała grupa co najmniej 10 osób – zarówno konsumentów, jak i przedsiębiorców. Grupa musi wybrać swojego reprezentanta. Wnosi on powództwo w imieniu własnym, ale na rzecz całej grupy. Reprezentantem może być, w zakresie swoich kompetencji, np. powiatowy czy miejski rzecznik konsumentów. W postępowaniu grupowym obowiązuje przymusowe zastępstwo stron przez radcę prawnego lub adwokata.
W przypadku roszczeń finansowych konieczne jest, aby suma, której domaga się każdy poszkodowany, była taka sama – ujednolicenie może nastąpić także w podgrupach liczących co najmniej dwie osoby. Pozew powinien zawierać m.in. wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu grupowym oraz określenie wysokości roszczenia każdego z poszkodowanych. Ponadto należy dołączyć oświadczenia członków grupy o przystąpieniu do niej oraz umowę z pełnomocnikiem, regulującą sposób jego wynagrodzenia. Dodatkowe koszty mogą się wiązać z ustanowieniem przez sąd, na wniosek przedsiębiorcy, kaucji na poczet kosztów postępowania – nie wyższej jednak niż 20 procent wartości przedmiotu sporu. Składający pozew będzie musiał zdeponować wówczas odpowiednią kwotę w gotówce. Warto pamiętać, że koszty postępowania ponosi przegrany, jeśli więc sprawę wygrają konsumenci, kaucja zostanie im zwrócona. Ponadto składający pozew musi na swój koszt opublikować, w ogólnopolskiej gazecie, informację o toczącym się postępowaniu.
Co zmieni instytucja pozwów zbiorowych?
Pozwy zbiorowe mogą być również dodatkowym narzędziem dla konsumentów i przedsiębiorców, których prawa zostały naruszone przez stosowanie antykonkurencyjnych praktyk, np. szkody powstałe w wyniku wieloletniej zmowy cenowej lub nadużycia pozycji rynkowej konkurenta. Dzięki pozwom zbiorowym sąd wyda jeden wyrok i zamiast setek oddzielnych procesów przeprowadzi tylko jeden.
Proces zbiorowy pozwoli konsumentom zaoszczędzić czas i stres związany z częstą obecnością na sali sądowej. Członkowie grupy występującej z pozwem zbiorowym są słuchani w charakterze strony. Oznacza to, że będą obowiązkowo uczestniczyć w postępowaniu wyłącznie na określonym jego etapie. Poza tym stadium sprawa będzie prowadzona przez profesjonalnych pełnomocników, bez konieczności bezpośredniego udziału powodów.
Komu mogą zagrozić pozwy zbiorowe?
Na pozwy zbiorowe narażone są przede wszystkim branże, które produkują towary masowe lub świadczą masowe usługi, lub mogące spowodować swoją działalnością duże szkody, np. koncerny samochodowe, firmy farmaceutyczne, deweloperzy, porty lotnicze, koncerny tytoniowe, kopalnie, huty, lub zakłady trujące środowisko. Także spółki giełdowe, które nienależycie wywiązywały się z obowiązków notyfikacyjnych. Roszczenia zbiorowe będzie można skierować nie tylko w stosunku do przedsiębiorcy, ale także przeciwko gminie czy Skarbowi Państwa.
Pozwy zbiorowe na świecie
Niektóre kraje wypracowały różne sposoby rozstrzygania sprawy grupowej. Przykładowo w Austrii i w Niemczech stosuje się prejudycjalny wyrok co do zasady (Verbands-Musterklage), zaś w Norwegii sprawę testową (pilot action). Nie brak jednak negatywnych konsekwencji tego mechanizmu, który stał się metodą wywierania wpływu na przedsiębiorców. Za przykład mogą posłużyć tutaj Stany Zjednoczone. Zdarza się, że pozwy zbiorowe odstraszają tam ważne zagraniczne inwestycje, hamują badania i rozwój produktów w wielu ważnych obszarach, takich jak technologie medyczne czy farmaceutyczne, w konsekwencji generując duże koszty dla amerykańskiej gospodarki.
Czy można obronić się przed pozwami zbiorowymi?
Przedsiębiorcy mają jednak możliwości skutecznej walki z pozwami zbiorowymi. Bardzo ważne są działania prewencyjne, które mogą pozwolić na uniknięcie pozwu, np. wczesna reakcja na potencjalne nieprawidłowości, monitorowanie rynku, bieżące analizowanie wzorców umownych pod kątem zgodności z aktualnymi przepisami, a także zmiana podejścia do potencjalnych ryzyk. Firmy nie powinny lekceważyć pozwów zbiorowych, warto, aby jak najszybciej przeanalizowały ich ewentualne konsekwencje oraz strategię obrony.
Ryzyko związane z pozwami zbiorowymi, na które należy zwrócić szczególną uwagę, to kwoty ewentualnych odszkodowań oraz możliwość utraty dobrej reputacji, co dla wielu firm może stanowić o ich „być albo nie być”. Nie należy również bagatelizować ryzyka tzw. wielokrotnego pozwania, albowiem istnieje możliwość dochodzenia roszczeń przez osoby, które nie dołączyły do grupy pozywającej w pierwotnym procesie zbiorowym.
Warto pamiętać, że sąd w każdym momencie może nakazać polubowne rozwiązanie sprawy. Ponadto w trakcie trwania procesu, za zgodą co najmniej połowy członków grupy, może nastąpić wycofanie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia oraz zawarcie ugody – chyba, że sprzeciwi się temu sąd. Zanim sprawa trafi na wokandę, warto spróbować rozwiązać spór z przedsiębiorcą polubownie.
Polskie firmy już teraz powinny przeanalizować konsekwencje ewentualnych pozwów i strategię obrony, a także zmienić podejście do potencjalnych ryzyk. O skuteczności nowego rozwiązania będzie można powiedzieć coś więcej po analizie pierwszych orzeczeń w tego typu sprawach. Polskie sądy, jak dotąd, nie zasądzały tak kolosalnych jak np. w Stanach Zjednoczonych odszkodowań na rzecz klientów poszkodowanych przez firmy, starając się realnie ocenić rzeczywistą wartość szkody.
Ile to kosztuje?
Należy podkreślić, że wystąpienie z pozwem zbiorowym będzie ponadto tańsze niż indywidualne dochodzenie swoich praw – opłata sądowa wyniesie w tym przypadku nie pięć, a dwa procent wartości przedmiotu sporu. W przypadku pozwów o ochronę praw niemajątkowych w postępowaniu grupowym opłata sądowa będzie stała i wyniesie 600 zł. Ponadto na etapie samego postępowania nie powstaną koszty obsługi prawnej, ponieważ wynagrodzenie pełnomocnika – wynoszące nie więcej niż 20 proc. od zasądzonej kwoty – zostanie mu wypłacone po wygraniu sprawy. Zatem im większa grupa powodów, tym większe wynagrodzenie otrzyma prawnik.
Nowe przepisy będzie można ocenić dopiero po dłuższym czasie ich stosowania. Biorąc jednak pod uwagę popularność analogicznych rozwiązań w innych krajach, należy przypuszczać, że tryb postępowania grupowego będzie cieszył się w Polsce bardzo dużym zainteresowaniem.