Czy jednostki samorządu terytorialnego pełnią funkcję organu koncesyjnego? Czy mogą kontrolować prowadzoną przez przedsiębiorców działalność? Dlaczego i w jakim zakresie swoboda działalności gospodarczej podlega ograniczeniom?
Zadania jednostek samorządu terytorialnego w zakresie reglamentacji działalności gospodarczej określone są w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej oraz w licznych ustawach odrębnych. Przepisy te jednak nie przyznają organom samorządowym zbyt wielu zadań w tej dziedzinie, pozostawiając tę problematykę w gestii administracji rządowej. Wszelkie zaś zadania samorządu w tym obszarze ustawodawca zaliczył do zadań zleconych z zakresu administracji rządowej (art. 76 ustawy), więc to budżet państwa finansuje te zadania. Organami wykonującymi zadania wymienione w art. 76 ustawy są: wójt, burmistrz lub prezydent miasta – dla zadań gminy; starosta – dla zadań powiatu; marszałek województwa – dla zadań województwa samorządowego.
Reglamentacja działalności gospodarczej to nic innego jak tzw. system koncesji i zezwoleń, czyli zbiór przepisów dotyczących ograniczenia swobody działalności gospodarczej ze względu na szczególny przedmiot tej działalności. Do narzędzi tego systemu zaliczamy koncesjonowanie (objętych jest nim 6 rodzajów działalności gospodarczej), działalność regulowana (20 rodzajów działalności) oraz uzyskanie zezwolenia, licencji lub zgody (34 rodzajów działalności). Ustawa nie definiuje pojęcia koncesji wprost, wskazuje jedynie sytuacje i sposoby ich wprowadzania. Przede wszystkim koncesje mają zastosowanie w dziedzinach działalności gospodarczej mających szczególne znaczenie ze względu na bezpieczeństwo państwa lub obywateli, albo inny ważny interes publiczny. Poza tym koncesję uważa się za wyjątek, swoistą konieczność, gdyż zasadą jest wykonywanie działalności gospodarczej bez reglamentacji. Ponadto niedopuszczalne jest wprowadzenie koncesji innych niż wymienione w ustawie. Organem koncesyjnym jest organ administracji publicznej, upoważniony na podstawie ustawy zarówno do udzielania, jak i odmowy udzielania koncesji, a także do jej zmiany i cofania (wszystkie czynności dokonywane w drodze decyzji). Jakie konkretnie organy właściwe są w sprawach określonych koncesji, decydują poszczególne ustawy (np. prawo geologiczne i górnicze, ustawa o radiofonii i telewizji, prawo lotnicze). Koncesji udziela się na okres od 5 do 50 lat. Działalność regulowana jest formą „złagodzonej” reglamentacji działalności gospodarczej, a jej podjęcie wymaga jedynie wpisu do rejestru działalności regulowanej. O tym, czy dany rodzaj działalności jest działalnością regulowaną, rozstrzyga przepis ustawy, a nie domniemanie czy uznanie organu. Przedsiębiorca może wykonywać tę działalność, jeśli spełnia określone ustawą warunki (i uzyska wpis do rejestru). Natomiast w przypadku systemu zezwoleń, licencji lub zgody na działalność gospodarczą, dopuszczenie przedsiębiorcy do wykonywania określonej działalności następuje po uprzednim stwierdzeniu, że przedsiębiorca spełnia warunki wykonywania tej działalności (określone przepisami prawa). Zezwolenie nie nadaje więc przedsiębiorcy nowych praw, lecz stwierdza, że nie ma przeszkód w podjęciu i wykonywaniu działalności przez ubiegającego się o zezwolenie.
Organy pełniące funkcję organów koncesyjnych (wydających licencje czy zezwolenia) są na ogół wyposażone w kompetencje kontrolne w zakresie swego działania. Przedmiotem kontroli jest przede wszystkim ocena korzystania z koncesji i zezwoleń (w przypadku negatywnej oceny organ może zastosować kary pieniężne czy nawet do cofnąć koncesję), a także prowadzenie odpowiednich rejestrów podmiotów prowadzących reglamentowaną działalność.
Reglamentacja działalności gospodarczej jest niewątpliwie poważnym ograniczeniem zasady wolności gospodarczej. Usprawiedliwieniem tego ograniczenia ma być ochrona najważniejszych interesów państwa i obywateli. Jednak, gdy przyjrzymy się liście 60 rodzajów działalności reglamentowanej, trudno oprzeć się wrażeniu, że w niektórych przypadkach powody te są zupełnie inne.