Jaki wpływ na rozwój gminy mają jej mieszkańcy?

W jaki sposób mieszkańcy wspólnoty samorządowej mogą wpływać na decyzje i kierunki działalności władz samorządu? Czy mogą występować z projektami aktów prawa samorządowego? W jaki sposób członkowie wspólnoty mogą kwestionować decyzje władz lokalnych?

Oddziaływanie lokalnej społeczności samorządowej na działania władz gminy i tym samym kierunki jej rozwoju nie sprowadza się jedynie do uczestnictwa w wyborach do rady gminy, organów wykonawczych, czy uczestnictwie w referendum gminnym. Mieszkańcy każdej gminy dysponują bowiem kilkoma innymi środkami, którymi mogą realnie wpływać na poczynania wybranych przez siebie przedstawicieli.
W pierwszej kolejności wspomnieć trzeba o zasadniczym uprawnieniu mieszkańców, jakim jest prawo do informacji o działaniach władz samorządowych. Prawo to wynika z naczelnej w odniesieniu do obywateli zasady działania władzy publicznej, jaką jest jawność życia publicznego.
W ramach prawa do informacji o działaniach organów gminy mieszkańcy mogą być obecni podczas obrad rady gminy oraz na posiedzeniach komisji działających w ramach rady gminy. Zarówno na sesjach rady gminy, jak i w trakcie posiedzeń komisji mieszkańcy mogą zabierać głos w tzw. wolnych wnioskach, aczkolwiek zasady udzielania głosu osobom niebędącym radnymi powinny wynikać ze statutu gminy.
Niezmiernie istotnym uprawnieniem urzeczywistniającym prawo do informacji mieszkańców jako członków wspólnoty samorządowej jest dostęp do dokumentów wynikających z wykonywania zadań publicznych, w tym protokołów posiedzeń organów gminy i komisji rady gminy. Stanowi o tym wprost norma art. 11 a ust. 2 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. W ramach wspomnianego uprawnienia, mieszkańcy mogą korzystać nie tylko z zasobów ujawnionych w Biuletynie Informacji Publicznej danej gminy. Mogą również wnioskować do organów gminy, zarówno stanowiącego, jak i wykonawczego (wójta, burmistrza, prezydenta miasta) o kopie określonych, związanych z wykonywaniem zadań publicznych dokumentów. Warto w tym kontekście wspomnieć również o prawie mieszkańców do informacji o zasadniczych kierunkach polityki gospodarczej i społecznej wspólnoty, w której zamieszkują. Zgodnie z art. 61 ust. 3 ustawy o samorządzie gminnym, wójt (burmistrz, prezydent miasta) informuje mieszkańców gminy o założeniach projektu budżetu, kierunkach polityki społecznej i gospodarczej oraz wykorzystywaniu środków budżetowych. Ważnym uprawnieniem mieszkańców, dzięki któremu mogą realnie wpływać na kierunki rozwoju swojego samorządu, jest prawo do kierowania postulatów radnym gminy. Radni zgodnie z dyrektywą normy art. 23 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym winni postulaty te kierować do rozpatrzenia organom gminy z tym jednak zastrzeżeniem, że nie są związani instrukcjami wyborców.
Dość szeroki wachlarz środków dialogu pomiędzy mieszkańcami a ich przedstawicielami w gminie doznaje niestety pewnych ograniczeń. Chodzi mianowicie o brak – w świetle obowiązujących przepisów – inicjatywy uchwałodawczej członków wspólnoty lokalnej. W konsekwencji, jak podnosi się w orzecznictwie sądowym, mieszkańcy nie dysponują prawem wnoszenia do organów gminy, czy w kontakcie z radnymi projektów aktów prawa miejscowego. Wydaje się, że brak prawa mieszkańców gminy do proponowania gminnym decydentom konkretnych rozwiązań legislacyjnych nie jest rozwiązaniem dobrym i warto zastanowić się nad nowelizacją ustawy w tym zakresie. Oddolne inicjatywy uchwałodawcze niewątpliwie miałyby korzystny wpływ na dynamikę rozwoju konkretnej gminy i rozwiązywanie jej bieżących problemów.
Członkowie lokalnej społeczności gminnej wyposażeni zostali również przez ustawodawcę w środki prawne wpływania na poczynienia władz samorządowych. Chodzi mianowicie o instrument, o którym mowa w art. 101 ustawy o samorządzie gminnym. Na zasadzie powołanej normy, każdy mieszkaniec, którego interes prawny lub uprawnienie zostały naruszone uchwałą lub zarządzeniem organów gminy w sprawie z zakresu administracji publicznej może organ naruszający wezwać do usunięcia naruszenia. W przypadku natomiast braku pozytywnej reakcji ze strony władz lokalnych, mieszkaniec może uchwałę, która jego prawa lub interesy prawne narusza, zaskarżyć do sądu administracyjnego. Skutkiem złożenia i rozpoznania skargi może być nawet sądowe orzeczenie o nieważności zaskarżonego aktu wydanego przez dany organ gminny, który dokonał naruszenia praw, bądź interesów prawnych obywatela.